فضای سبز پشت بام (روف گاردن) با توجه به توسعه زندگی شهری درعصرتکنولوژی از اهمیت بالایی برخوردار است، این شراط و پیشرفت تکنولوژی سبب دورماندن بشر از محیطهای طبیعی گردیده که خود سبب ایجاد مشکلات جسمی وروحی فراوانی می شود. برای اجتناب از این وضعیت ،گسترش بوستان ها وفضاهای سبز شهری مورد توجه قرارگرفته و باتوجه به محدودیت فضاهای کشت وکار درشهرها ایجاد محیطهای سبز درارتفاع اهمیت زیادی یافته است، که ازجمله میتوان از روف گاردن بعنوان مهمترین شکل اینچنین بوستان ها نام برد. روف گاردن در لغت به معنی باغ بام یا فضای سبز پشت بام و در علم کشاورزی یکی از فن آوری های استفاده از فضایی مرتفع برای ایجاد بوستان ویا تولید محصول میباشد. بطورکلی به هر محیط کشت گیاهی که در زیر بستر کشت آن لایه ای غیرقابل نفوذ باشد که مانع زهکشی آب (حاصل از آبیاری و بارندگی) گردد ، آن بستر روف گاردن نامیده میشود.
تفاوت عمده روف گاردن با فضای سبز های متداول
تفاوت عمده روف گاردن با فضای سبز های متداول، در زهکشی آب آن است. آبی که بدلیل غیرقابل نفوذ بودن لایه زیرین بستر کشت جمع گردیده وتبدیل به مانداب شود،باعث رشد بیماری های قارچی، باکتریایی، ایجاد بوی بد و زننده و در نتیجه از بین رفتن گیاهان و ایجاد فضایی نامطلوب میشود. موضوعی که دراین مورد باید درنظرگرفت این است که صرف وجود کفشور و رعایت شیب بندی مناسب ، درصورتی که خاک مستقیما بر روی سطح بام ریخته شود از ایجاد آب راکد(ماندآب) جلوگیری نخواهد کرد ، زیرا به دلیل خاصیت اُسمزی، خاک تا حدی تمایل به نگه داشت آب در بافت خود دارد (درست مثل قند یا اسفنج) واین بدین معناست که آب برای خارج شدن از بافت خاک نیاز به نیرویی دارد که با وزن خود، آن را به دست می آورد اما مشکل از جایی شروع میشود که نیروی وزن آب به سمت کفشور کمتر از نیروی جاذبه خاک (جاذبه اُسمزی خاک) میشود و با دور شدن از کفشور، نیروی مورد نیاز برای غلبه بر جاذبه خاک بیشتر میگردد. بنابراین مقداری از آب توانایی خارج شدن از بافت خاک را ندارد و فقط قسمتی از خاک که دقیقا بالای کفشور است کاملا زهکشی میشود ، در نتیجه تنها راه زهکشی کامل این آب ، زهکشی عمودی است.
اما چه روش هایی برای زهکشی آب استفاده میشود؟
روش1
فضای سبز پشت بام (روف گاردن): به سبک قدیمی از لایه ای به ضخامت حداقل 20 سانتیمتر (در صورت نزدیک بودن فاصله کفشورها) از شن دانه درشت، پوکه صنعتی، پوکه معدنی و حتی ماسه شکسه شسته شده استفاده میشود. سپس لایه ی فیلتراسیون و بعد خاک مناسب استفاده میشود.
اما تحلیل این چند روش:
1: ماسه شکسته
ماسه شکسته به دلیل بافت ریز آن تفاوت چندانی با خاک ندارد لذا زهکش خوبی برای بستر کشت نیست و البته خود ماسه نیز با جابه جایی و سایش ،فرسایش یافته و بافت رسی ایجاد میکند که عامل مانداب و گرفتگی راه آب ها میشود.
2:انواع پوکه ها
که شامل دوگروه صنعتی ومعدنی میشوند. استفاده از پوکه های صنعتی بدلیل بافت منسجم تر مناسب تر هستند و پوکه های معدنی بدلیل بافت سست آن و امکان ایجاد خاک دراثر فرسایش، بسیار نامناسب بوده وسبب مانداب و گرفتگی راه آب ها می شود.
3: سنگ ریزه و شن دانه درشت
اگر شسته شده و مقاومت سایشی بافت سنگ ها خوب باشد مقدار کمی رس ایجاد میکند که میتوان از آن صرف نظر کرد. اما مشکلات آن: وزن زیاد ، اشغال ارتفاع حداقل 10 سانتیمتری ( که زیاد است و از عمق خاک زراعی میکاهد) هزینه و انرژی زیاد برای انجام عملیات و شکل گیری بعد از اجرای کامل را دارد و البته با پاخوری سطح چمن و گل وگیاه کاشته شده ، سطح کشت گود میشود.
هرچند روشهای ذکرشده ،قبلا مورداستفاده قرار میگرفته وهنوز نیز در برخی پروژه ها اجرا میگردد ولی با ابداع و تولید مصالح جایگزین ، ضمن کاهش زمان وهزینه های اجرائی باعث کارایی بمراتب بالاتری را در زیرسازی روف گاردن میگردد.
روش 2
فضای سبز پشت بام (روف گاردن): بهترین روش جایگزین در زهکشی روف گاردن ، استفاده از پنل های زهکشی که در ایران به نام ژئوبام شناخته شده است (Geo drainage board) می باشد. این پنل ها شامل دو نوع، با قابلیت ذخیره آب و بدون این قابلیت است می باشند.
در بسترهای با عمق خاک کمتر از 1.5 متر حتما از نوع دارای ذخیره آب استفاده شود و در روفگاردن هایی با عمق بالای3متر توصیه میگردد از نوع دوم مورد استفاده قرارگیرد.
این پنل ها با ارتفاع 5/1 تا 2 سانتیمتر و ابعاد 33 * 33 ، 40 * 40 و 50 * 50 سانتیمتری با جنس مواد پلیمری در بازار رایج اند که مانند قطعات موزاییک، کنار هم قرار گرفته و چفت میشوند و عمق کمی از فضای .خاک را اشغال کرده و میتوان عمق خاک بیشتری را به کار برد ، از مزایای دیگر اینکه بعد از اجرا رانش وجابه جایی نداشته و بستر مسطح ودائمی را ایجاد میکند و همچنین اجرای آن بسیار ساده ، سریع ویکنواخت است.
روی لایه ژئوبام از لایه فیلتراسیونی بنام ژئوتکستایل (GeoTextile)استفاده میشود که با دارابودن بافت فشرده و درعین حال متخلخل وظیفه فیلتراسیون آب را داشته و مانع نفوذ ذرات خاک به زیر لایه زهکش و انسداد آن میگردد. علاوه بر آن ، این لایه ظرفیت زراعی خاک را بالا میبرد بطوریکه این لایه باضخامت 1 تا 3میلیمتری به برابر 10 تا 30سانتیمترعمق خاک، ظرفیت نگهداشت آب را بالابرده که با توجه محدودیت عمق عموم روف گاردن ها این خصوصیت بسیار مفید است.
بسترکشت:
خاک روف گاردن به دلیل محدودیت تحمل وزن سازه زیر آن، عمق کم بستر، شرایط نگهداری و آبیاری آن باید واجد بافت خاصی باشد .
درمنابع تخصصی، وزن هر سانتی متر عمق خاک معمول زراعی به طور میانگین 14 کیلوگرم برمترمربع (ton/m³ 1.4) ذکر شده است که بدلیل وزن زیاد برای اینگونه پروژه ها مناسب نیست ،ولی با صرف هزینه و مخلوط کردن مواد هوموسه، میتوان ضمن کاهش وزن مخصوص خاک، بافتی مناسب، با بازدهی بالا ایجاد کرد.
بمنظور تهیه بسترکشت مناسب که واجد خصوصیات وزن کم ، ظرفیت نگهداری آب و ظرفیت تبادل مواد غدایی گیاه را داشته باشد از ترکیبات متفاوتی در کشورهای مختلف استفاده میگردد. درایران متداولترین ترکیبات شامل :
1-خاک چای:ازترکیبات هوموسه میباشد که باعث سبک وپوک کردن بافت و کاهش PH خاک شده تا جذب مواد غذایی راحت تر شود. تنظیم اسیدیته خاک درمورد خاک های ایران که قلیایی است بسیار موثر میباشد.
2- سبوس برنج: برای ایجاد بافت اسفنجی خاک بکارمیرود. استفاده سبوس برنج بیش از 25 % در خاک توصیه نمیشود. بدلیل ایجاد محیط مناسب رشد قارچهای مضرتوصیه میگردد ضمن اجتناب از کاربرد لایه سبوس در قسمت زیرین بسترکشت ، در میزان درصد سبوس کاملا دقت گردد.
3- پرلیت: برای ایجاد بافت مناسب و نمدار نگه داشتن خاک بکار رفته و استفاده آن بیش از 10 % توصیه نمیشود.
4- کمپوست ها: باعث کمک به بهبود بافت خاک و وافزایش جذب مواد معدنی میشود.
5-کود دامی: بهترین کود، ورمی کمپوست و دردرجه دوم کود گاوی پوسیده میباشد که سبب مغذی نمودن خاک، بدون ایجاد علف های هرز میشود.
6-خاک زراعی : دارای ترکیب ماسه ورس به نسبت 2 به 1
لازم به ذکر است:
1- وجود رس در خاک برای جذب مواد الزامیست . اما به میزان کم.
2-ترکیب توصیه شده مناسب : 15 %رس ، 30 % ماسه بادی ، 10 % کود ، 20 % کمپوست گیاهی ، 25 % مخلوطی از خاک چای و سبوس برنج
3- به هیچ وجه اجزای بستر کشت به صورت لایه لایه چیده نشود و حتما تمامی ترکیبات در کل عمق یکنواخت اجرا شود .
انتخاب گیاهان:
با توجه به عمق خاک ، اقلیم ، ترکیب و مقدارآب در دسترس، طراحی ، میزان نگهداری ، هزینه و سلیقه کارفرما، گیاهان مناسب انتخاب و استفاده می شود.
مهندس پیمان دلخوش
فارغ التحصیل رشته آبیاری و زهکشی از دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران
محقق در زمینه سیستم های زهکشی و طراحی روف گاردن